68. Bart van der Leck: Het Vlas (1942)

In december 1938 werd kunstenaar Bart van der Leck benaderd door Marie Nijland-van der Meer de Walcheren met het verzoek een sprookje van H.C. Andersen te illustreren, namelijk Het vlas. Het zou hopelijk kunnen verschijnen bij uitgeverij De Spieghel in Amsterdam. Het zou nog even duren voordat tot een uitgave werd besloten, want drie eerdere Andersen-sprookjes brachten geen geld op. Inmiddels werd overeenstemming bereikt over een honorarium. Toen in november 1941 de uitgever voorstelde 'een definitief plan' te maken, was de oorlog al uitgebroken. De Tweede Wereldoorlog zou de uitgave niet verhinderen, maar het voor de uitgevers en de drukkers wel lastig maken, vanwege papierdistributie, gebrek aan elektriciteit en perioden met werkverbod. Bovendien, na de instelling van de Kultuurkamer in 1942 namen de twee uitgeefsters van De Spieghel, Tine van Klooster en Koos Schregardus, het moedige en uitzonderlijke besluit om geen lid te worden. Hun bedrijf ging op 21 maart in liquidatie - op 30 december 1942 werd de uitgeverij officieel opgeheven.

H.C. Andersen, Het vlas (1942), getekend en geïllustreerd door Bart van der Leck
(pagina 1: het begin van de tekst)

In totaal zou De Spieghel zes sprookjes van Andersen, vertaald door Marie Nijland, uitgeven, drie daarvan verschenen al in 1938. Twee verschenen er in februari 1942: De spar en De schaduw. De titels werden als verschenen genoteerd in het Nieuwsblad voor den boekhandel van 12 februari 1942. Toen het bedrijf in maart in liquidatie ging, was de uitgave met Van der Leck nog niet klaar, maar die was wel al 'de Duitsche instanties gepasseerd' en toestemming voor de uitgave was gegeven. De Spieghel vroeg meteen aan de drukker het boek te drukken, al had strikt genomen het Ministerie van Voorlichting nu ook benaderd moeten worden en dat zou maanden vergen terwijl een uitgeverij in liquidatie 'niet meer de druk van een nieuw boek' mocht aanvragen. Ondanks de moeilijkheden bij de uitgeverij, togen Van der Leck en de drukker aan het werk en gedurende de gehele productietijd zou Van der Leck zijn hoge kwaliteitseisen niet één keer bijstellen. Uit de correspondentie in mei en juni 1942 blijkt dat Van der Leck drukproeven ontving en allerlei opmerkingen over de weergave van de kleuren maakte. Die kleuren werden door de drukkerij benoemd als 'geel, oranje en blauw'.

H.C. Andersen, Het vlas (1942), getekend en geïllustreerd door Bart van der Leck
(pagina 9: detail)

De pagina's werden eerst in zwart gedrukt van een cliché (voor elke pagina dus één cliché) en daarna volgden voor de drie kleuren nog afzonderlijke drukgangen. Voor elk kleurvlakje werd een klein cliché gemaakt dat in boekdruk werd afgedrukt. Op 12 mei was de zwarte drukgang geheel achter de rug en kon een blokje bovenaan pagina 9 niet meer in zwart worden bijgedrukt. Daarom is dat in het boek een blauw blokje geworden. De kleine clichés voor de kleurenblokjes en -vlakken werden geleverd door de firma Enschedé in Haarlem. Gedrukt werd bij De IJsel in Deventer.

Begin juni merkte Van der Leck nog op dat het blauw 'iets harder krachtiger blauw' kon zijn en in juli zei de drukker met 'het afdrukken van de boekjes begonnen' te zijn. Vervolgens ging Van der Lecks aandacht uit naar de titelpagina en het omslag. Voor dat omslag werd wit 'offsett' papier gekozen.

(De facsimile-uitgave uit 1996 heeft overigens de titelpagina op het omslag gereproduceerd, terwijl er nogal wat verschillen zijn: uit het cliché voor de titelpagina zijn bepaalde informatieblokken weggehaald voordat het omslag werd afgedrukt. Ook is het formaat afwijkend, waardoor geen nauwkeurige indruk van de oorspronkelijke uitgave ontstaat. De bijlage van de nieuwe uitgave bevat citaten uit de briefwisseling, maar deze zijn te slordig om betrouwbaar te kunnen heten [zo staat ergens 'andere' waar Nijland 'Andersen' schreef].)

H.C. Andersen, Het vlas uit 1942 [rechts] en de facsimile-uitgave uit 1996 [links]

Wanneer Het vlas precies verschenen is, was tot nu onduidelijk. In de liquidatieperiode werden de uitgaven van de Spieghel niet meer vermeld bij de recent uitgegeven werken in het Nieuwsblad voor den boekhandel. Wel verscheen later dat jaar in het Nieuwsblad een advertentie van uitgeverij L.J. Veen, waarin deze firma aankondigde verschillende uitgaven van De Spieghel te hebben overgenomen (15 oktober 1942). Daarbij is ook Het vlas. De nieuwe prijs bedroeg f. 2,50. Eerder waren uitgever en kunstenaar een hogere prijs overeengekomen, namelijk f. 4,50 (brief van 16 juli 1942). Voor de luxe uitgave werd f 25,00 voorgesteld. Het luxe exemplaar van de KB werd overigens twee jaar later precies voor dat bedrag aangekocht bij "Liber" in Blaricum.

Advertentie van L.J. Veen in
Nieuwsblad voor den boekhandel, 15 oktober 1942

Of De Spieghel zelf exemplaren verkocht heeft, is niet bekend. Half juli werd geconstateerd dat er bij de afgedrukte boekjes enkele 'misdrukken' waren - Van der Leck beklaagde zich daarover. Dat betekent dat toen de oplage gereed moet zijn geweest en dat wordt bevestigd door een brief van Dirk Nijland, die op 21 juli 1942 schreef aan Van der Leck: '[...] wat is het boekje prachtig geworden. Prachtig, ja, werkelijk, en zoo heèl apart; wie denkt er nu aan, een boek zóó te maken; wat worden gewone boeken er nu "gewoon" naast'. Hij vond de illustraties 'meesterlijk', vooral 'de kinders die uit de school komen', de kop van Socrates, en de afbeeldingen van de spinster en de wever. Het verhaal kwam daardoor 'plechtig', 'licht' en 'geestig' voor. Ook Marie Nijland, de vertaalster was 'zoo blij'. Het echtpaar ontving twee exemplaren en behield nummer I; exemplaar II werd gegeven aan hun oudste dochter Kiek. Marie Nijland begreep nu ook de eigenzinnige afbrekingen van alinea's en dat Van der Leck voor zijn weergave de vormen van Andersen had moeten 'omgooien'.

Dirk Nijland vond het bijzonder dat dit tijdens de oorlog kon ontstaan: 'Dat het ontstaan is, ondanks deze verschrikkelijke tijd, en juist in deze tijd, is ongeloofelijk. Ik dank je voor je Werk en druk je met je vrouw hartelijk de hand'.

De uitgevers hadden heel andere gedachten over hun samenwerking met Van der Leck. Op 1 juni schreven zij dat zij niet extra zouden betalen voor een ander kleur omslag, dat ze niet zijn reiskosten zouden vergoeden en dat de uitgave misschien beter kon worden uitgesteld: 'dit werkje van u heeft ons al zooveel moeite en onaangenaamheden bezorgd en is bovendien finantieel voor ons zoo nadeelig, terwijl er geen enkele waardering uwerzijds aanwezig is, dat wij er zoo langzamerhand méér dan genoeg van krijgen.'

H.C. Andersen, Het vlas (1942), getekend en geïllustreerd door Bart van der Leck
(pagina 10: detail)

Het bijzondere aan de uitgave was dat de hele tekst door Van der Leck in een eigen schrift is gekalligrafeerd waarna het van clichés is gedrukt. Zelfs de voetnoot op pagina 10 is door Van der Leck geschreven in letters die hij had ontworpen voor reclames. Zulke typische De Stijl-letters gebruikte hij al in 1919 voor een affiche van een tentoonstelling van zijn werk bij Voor de kunst in Utrecht en voor een poster voor Calvé in Delft en dat bleef hij ook daarna tot in de jaren dertig doen, bijvoorbeeld voor een tekstje van Goethe (in litho uitgevoerd) en voor de reclames van de firma Metz & Co in Amsterdam. De Goethe-tekst had Marie Nijland op het idee gebracht hem voor het Andersen-sprookje te vragen.

Eerst maakte Van der Leck een maquette voor de uitgave, die hij later op onderdelen wijzigde (deze ontwerpen werden in 2008 geveild bij Sotheby's). Het definitieve ontwerp werd uitgevoerd in inkt en gouache op papier (en is bewaard in het Kröller-Müller Museum). Naast de gewone editie (500 exemplaren), werden vijftig exemplaren gedrukt op geschept papier. De KB heeft daarvan nummer XXXV. Van der Leck kreeg er 50 van tot zijn beschikking, om zijn honorarium op die wijze te verhogen. 

H.C. Andersen, Het vlas (1942), getekend en geïllustreerd door Bart van der Leck

De ook door De Stijl geïnspireerde kleurvlakken zijn niet helemaal egaal gedrukt. Hier en daar zijn ook vreemde afwijkingen van de consequente stijl te zien. De ordening van de pagina's is strak, met kleurvlakken en illustraties die doorgaans zijn gepositioneerd in de linker- of rechtermarge, of met zijn drieën naast elkaar (zoals op pagina 4 en 5). Elke paragraaf begint met een blokje in kleur (geel, oranje of blauw). Maar op pagina 5 en 6 zijn twee blokjes en een gele streep aangebracht tussen puntjes die de hoeken ervan weergeven - wat nergens anders gebeurd is (alleen op pagina 8 zijn twee van de vier puntjes bij de rode streep ook zichtbaar). In het oorspronkelijke getekende ontwerp zijn deze punten soms ook te zien, maar ze waren natuurlijk als hulpmiddel gebruikt (om de blokjes en vlakken in kleur precies op de goede plek te krijgen). Die hulp-puntjes hadden niet moeten worden afgedrukt met de zwarte drukgang. 

H.C. Andersen, Het vlas (1942), getekend en geïllustreerd door Bart van der Leck
(pagina 6: detail)

De illustraties van Van der Leck zijn sterk gestileerd waardoor ze op pictogrammen lijken (zoals op verkeersborden). Ook de kop van filosoof Socrates is zo afgebeeld - die een passage over zelfkennis illustreert (de filosoof wordt niet genoemd in de tekst).

H.C. Andersen, Het vlas (1942), getekend en geïllustreerd door Bart van der Leck
(pagina 8: detail)

Van der Leck tekende pagina voor pagina een van de weinige (zij het late) boeken die de beginselen van De Stijl uitdragen.

[Documenten over de uitgave bevinden zich in het RKD (Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie), [tegenwoordig: RKD, Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis, Den Haag, Archief Bart van der Leck, nummer toegang 0334, inventarisnummer 113, 138 en 164, geraadpleegd op 9 april 2015.]

[In 2015 kocht Museum Meermanno op een veiling twee proefdrukken van de eerste twee bladzijden, waarbij de tekst van clichés is gedrukt, maar waarin Van der Leck de kleuren met verf heeft aangebracht.]