64. Het Hooglied van Klaarhamer en Van der Leck (2)

In februari schreef ik over de uitgave van Het Hooglied van Salomo, geïllustreerd en gekalligrafeerd door Piet Klaarhamer van Bart van der Leck. (zie blog no. 57). De tentoonstelling over Klaarhamer in Utrecht is vorige week afgelopen, maar ik beloofde nog even terug te komen op deze uitgave.

Het Hooglied van Salomo (p. 35: detail)

De illustraties in Het Hooglied van Salomo zijn getekend door Van der Leck en gedrukt in lithografie, in sepia. De tekst, uitgeschreven door Klaarhamer, werd ook gelithografeerd, maar dan in matgroen. Tekst en illustraties werden op de lithosteen getekend. Dat niet alleen de illustraties, maar ook de teksten zij gelithografeerd komt in de boekkunst niet veel voor. Toen in 1931 een dergelijke uitgave verscheen - Een fragment uit Pan - werd alleen terug verwezen naar Het Hooglied van Salomo van Klaarhamer en Van der Leck, dat toen werd gezien als 'het beste' in dat soort.

'Een fragment uit Pan', in De Sumatra Post, 3 februari 1932

Het schrift van Het Hooglied van Salomo werd besproken in een recensie in het Algemeen Handelsblad van 23 september 1905. Men vond het 'verdienstelijk' dat gepoogd was 'de verluchting van den inhoud en de versiering van de bladzijde' met elkaar in overeenstemming te brengen door het gebruik van de lithografie voor beide onderdelen. Maar de letters, werd gezegd, 'lijden echter door de vreemde vormen die hij koos vooral voor de y, doch ook voor de n, de e, de h en de k, en door het ontbreken van punten op de letters die deze behooren te hebben, aan onduidelijkheid.'

Recensie in Algemeen Handelsblad, 23 september 1905 (detail)

Daar had de recensent een punt. De lange ij is steeds weergegeven als een ypsilon. De i heeft nergens een puntje.

Het Hooglied van Salomo (detail)

Aan het einde en aan het begin van de regels permitteren de kunstenaars zich grote vrijheden. Vaak wordt de regel uitgevuld met een getekend ornament, maar soms wordt bovendien aan het begin van een regel, zonder enige reden, ingesprongen.

Het Hooglied van Salomo (detail)

In plaats van een ornament aan het einde van een regel is soms een letter 'verlengd' waardoor die bijna onherkenbaar wordt. Zo is de n aan het einde van een regel totaal anders dan de n die een paar regels er boven wordt gebruikt.

Het Hooglied van Salomo (detail)

Niet alleen de recensent in het Algemeen Handelsblad merkte dit soort zaken op, ook de befaamde J.W. Enschedé schreef een recensie, in het Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen (jaargang 3, 1905), Zijn kritiek citeert het prospectus voor de uitgave, maar Emschedé is het met zoveel dingen oneens dat hij met frequente en lange tussenzinnen de citaten in omvang overtreft, bijvoorbeeld:

'Het boek is geheel gesteendrukt op oud-hollandsch - lees geschept - papier, kwarto imperiaal - lees liever folio - en gebonden in linnen band.' 

Het Hooglied van Salomo (band)

Zo gaat dat door, waarbij ten slotte het prospectus terzijde wordt geschoven en het commentaar nog enkele kolommen doorgaat met het neersabelen van het werk van architect Klaarhamer en kunstenaar Van der Leck:

'Beter mag ik spreken over de margeverdeeling, die, niet alleen niet modern, maar zelfs ouderwetsch is; over het register, waarin de drukkers met groote slordigheid zijn te werk gegaan; over den druk, die gemeenlijk niet goed gedekt lijkt, en eindelijk en dat vooral, over het geopenbaarde streven door schrijven of teekenen tot een beter lettertype te komen dan onze tegenwoordige karakterlooze letter.'

Enschedé vindt deze keuze voor een getekende letter de tekst en de lezer geen recht doen. Een normale drukletters zou beiden beter gediend hebben door uniformiteit en leesbaarheid, terwijl nu de excentriciteit van de gelithografeerde letter storend werkt:

'Er zijn typen en letterverbindingen, die ik zeker niet ontcijferd zou hebben, als het zinsverband mij niet den weg gewezen had.'

Dat geldt bijvoorbeeld voor die verlengde n, al noemt Enschedé zelf hierbij geen voorbeelden. De recensent is ook verbolgen over de afwijkingen tussen prospectus en boek waardoor het eerste geen goede indruk van het te kopen boek geeft. Zo zijn er onorthodoxe en willekeurige afbrekingen van woorden in het prospectus, de 'zware' initialen in het prospectus zijn in het boek vervangen door 'witte' initialen en het prospectus is alleen in groen gedrukt, niet in twee kleuren. Enschedé concludeert dat de kunstenaars de verkeerde techniek hebben gebruikt, uitgaan van foute beginselen en het boek niet zien als een 'leesobject'.

In dat alles heeft Enschedé volkomen gelijk. Het Hooglied van Salomo is een soort nakomertje van de Nieuwe Boekkunst.

Enschedé wijst nog op iets anders, en dat is het eigenaardige merk dat voorin het boek wordt gegeven.

Merk in Het Hooglied van Salomo (pagina 6)

De letters H I S en F hebben geen relatie met de namen van de makers of de drukkers. Enschedé veronderstelt dat I en F kunnen staan voor Jezus fecit - 'ware het geen ongeoorloofde profanatie'. Als je een beetje verder zoekt, kun je vinden dat de letters IHSF staan voor 'Iesus Hominum Salvator Fecit', Jezus, verlosser der mensheid, maakte dit. 

Klaarhamer en Van der Leck discussieerden voorafgaand aan dit boek veel over religie en Van der Leck maakte een portret van Klaarhamer geschilderd als Christus ('Imitatio Christi'), en wellicht identificeerde Klaarhamer zich met het lijden van Jezus. Hij zal niet zo ver zijn gegaan - hij was de zoon van een dominee - dat hij zichzelf als Jezus zag, maar dat de religieuze inspiratie deze tekst in deze uitvoering mogelijk maakte spreekt toch uit dit raadselachtige merk. Korte tijd na de publicatie van het boek nam Klaarhamer overigens afstand van het gereformeerde geloof.