34. Leerling en vriend Theo van Hoytema

Vorig jaar maakte ik voor de KB een digitale presentatie rond Theo van Hoytema's eerste prentenboek: Hoe de vogels aan een koning kwamen (1892). Een jaar later verscheen Het leelijke jonge eendje, dat hem ook buiten Nederland zo bekend zou maken. 

Hoe de vogels aan een koning kwamen is een fascinerend debuut. Van Hoytema was aanvankelijk van plan dit op steen getekende boek (het werd gedrukt in lithografie) zelf te verspreiden, maar uitgeverij Van Gogh nam deze taak op zich.

Uitgeversetiket van C.M. van Gogh, Amsterdam

De vroegste tekeningen hiervoor ontstonden in mei 1891, maar aan het voorbereiden van het boek begon hij in juni 1892. Eerst maakte hij een paar proef-exemplaren - daarbij zijn de prenten op één zijde van grotere bladen geplakt. De eerste recensie verscheen al op 30 oktober 1892. Drukkerij Lankhout & Co drukte omstreeks die tijd de gewone oplage op een kleiner formaat en dubbelzijdig. Die editie verscheen bij Van Gogh in december 1892. Later zou deze uitgeverij ook de proef-exemplaren verkopen (daarin is de naam van de drukker overgeplakt met hun eigen naam).

De exacte datum van uitgave was echter niet bekend. Het Nieuwsblad voor den boekhandel meldde de uitgave in de week van 9 december 1892.

Onlangs bekeek ik in de universiteitsbibliotheek van Leiden een brief van Theo van Hoytema aan W.G.C. Byvanck. Die brief is gedateerd - tussen de recensie van Veth en de publicatie-aankondiging in het Nieuwsblad - namelijk: 13 november 1892. Dat maakt nieuwsgierig.

Byvanck had Frans gestudeerd in Leiden, en werkte na zijn promotie in 1879 tien jaar lang als leraar (Frans en Nederlands) aan het Leidse gymnasium. Hij nam ontslag, woonde een tijdje in Parijs en leefde van zijn pen. In 1895 werd hij directeur van de Koninklijke Bibliotheek. 

Over de tijd in Parijs - in feite over zijn contacten met Franse auteurs - publiceerde hij in 1892 een boek, Parijs, 1891. Daarvan stuurde hij klaarblijkelijk een exemplaar aan Van Hoytema - de aanleiding daarvoor kennen we niet. 

Brief van Theo van Hoytema aan W.G.C. Byvanck (fragment) [Leiden, Universiteitsbibliotheek]

Van Hoytema bedankt hem ervoor en zegt dan:

Als klein bewijs van mijn appreciatie zend ik u hierbij een geïllustreerde legende, die ik onlangs op steen bracht en eerstdaags bij de Firma van Gogh in Amsterdam wordt uitgegeven.

Dat slaat natuurlijk op Hoe de vogels aan een koning kwamen, de legende die hij zelf vrij had bewerkt. Het was daarmee het enige prentenboek waarvoor hij zelf een tekst aanleverde. Zie daarover: Het verhaal van Hoe de vogels aan een koning kwamen.

Van Hoytema nodigt Byvanck uit om eens langs te komen in Den Haag en besluit dan met de woorden:

Brief van Theo van Hoytema aan W.G.C. Byvanck (fragment) [Leiden, Universiteitsbibliotheek]

Uw vroegeren leerling en tegenwoordigen vriend, Th. van Hoytema

Tussen 1877 en 1881 ging Van Hoytema naar het Leidse gymnasium, en hij was daar dus een leerling van Byvanck. Hun latere contact is aan de kunsthistorici die over Van Hoytema zouden schrijven ontsnapt. Helaas lopen de wegen van kunsthistorici en boekhistorici vaak ver uiteen... De bibliotheekcatalogi vermelden wel meer brieven die ik in studies over Van Hoytema nog nooit geciteerd heb zien worden.

Overigens, Byvanck heeft van Van Hoytema maar één brief bewaard. Misschien zagen ze elkaar daarna wel, maar schreven ze geen brieven meer, of wellicht is het contact verwaterd. Maar dat Byvanck, vóór de officiële publicatiedatum al een exemplaar ontving van Hoe de vogels aan een koning kwamen is een nieuw en belangwekkend feit: zou Van Hoytema het exemplaar van een geschreven opdracht hebben voorzien - en waar is dit exemplaar nu? De datering van die mogelijke opdracht zou dan - met 13 november - ruim een maand eerder zijn dan die aan zijn eigen echtgenote want die kreeg haar exemplaar pas op 24 december 1892 - een kerstcadeautje dus.

[Ook verschenen als KB-blog (25 augustus 2014)]